Klimaatadaptatie en aardgasvrij, is dat te combineren?

Gepubliceerd 17 december 2018

Trekkers: Maarten Hoorn en Garmt Arbouw
Verslagleggers: Garmt Arbouw en Erin Schoute               
(garmt.arbouw@minienm.nl en erin.schoute@minienm.nl)

Doel

Deelnemers kennis te laten nemen van

  • het landelijke programma Aardgasloze wijken (BZK)
  • eerste ervaringen van Leiden met het (willen) combineren van de opgaven rond aardgasvrij en klimaatadaptatie op wijk- en straatniveau
  • elkaars ervaringen en verwachtingen ten aanzien van deze combinatie van opgaven.

Inhoud

Prisca Meesters (ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties) gaf in kort bestek inzicht in het landelijke programma ‘Aardgasloze wijken’. In het Programma Aardgasvrije Wijken doen gemeenten kennis en ervaring op om bestaande wijken haalbaar en betaalbaar te verduurzamen.  Minister Ollongren kent aan 27 gemeenten een rijksbijdrage toe voor het aardgasvrij maken van een wijk. Alle gemeenten kunnen vanaf 2019 meedoen aan het kennis- en leerprogramma, met aspecten als de regierol van de gemeente, financiering, techniek, participatie en wetgeving. Het is ook de plek waar gemeenten kennis en ervaring rond het combineren van aardgasvrij met andere lokale opgaven, zoals klimaatadaptatie, kunnen delen.

Oscar van der Padt (Leiden) ging in op het project Gasthuiswijk en Haagweg-Zuid. In deze wijk staan de aanleg van een gescheiden rioolstelsel en herinrichting van de openbare ruimte op de rol en liggen er tegelijk opgaven rond klimaatadaptatie, energietransitie (warmtenet) en verdichting. Leiden maakt eerst een ondergronds ontwerp en daarna een bovengronds stedenbouwkundig ontwerp. Het gebrek aan ruimte in de ondergrond, de financiering en hoe medewerking van bewoners te bereiken, vormen enkele van de bij dit project op te lossen dilemma’s.

Na deze bijdragen reflecteerden de deelnemers op drie vragen:

  • Subgroep Onder- en bovengrond: “Welke maatregelen rondom aardgasvrij en klimaatadaptatie moet je met elkaar afstemmen?”
  • Subgroep Proces: “Hoe organiseer je het proces binnen de gemeente en het proces met externe partijen?"
  • Subgroep Bewoners: “Wat zijn succesfactoren in de combinatie aardgasvrij en klimaatadaptatie om bewoners mee te krijgen?”

Uitkomsten sessie 1

Subgroep Onder- en bovengrond:

  • Realiseer je dat er ook nieuwe methoden zijn die nog niet zo veel gebruikt worden bij aardgasvrij, zoals aquathermie. Grote kans dat dit iets wordt. Dit is een methodiek die je ook kunt gebruiken om woningen te koelen. Misschien zijn de beste koppelkansen niet zozeer in het openbaar gebied te maken op het moment dat de grond open moet, maar meer op gebouwniveau. Bepaalde systemen die verwarmen, kunnen ook koelen. Goede isolatie is voor energietransitie en klimaatadaptatie relevant. Groene daken kunnen ook bijdragen aan de energietransitie (isolatie, maar ook verbeteren van het rendement van zonnepanelen).
  • Kijk niet alleen naar woningbouw, maar ook naar utiliteitsbouw.
  • Heb aandacht voor het klimaatbestendig aanleggen van de nieuwe energietransitie. Met name bij all electric komen er veel meer transformatorhuisjes te staan, die we deels ondergronds aanleggen. Deze zijn gevoelig voor water, wat een risico is bij wateroverlast. Nu is bij eventuele problemen het elektriciteitsnetwerk in grote compartimenten ingedeeld. Dit zou iets kleiner moeten worden.

Subgroep Proces:

  • Aardgasvrij is een rijdende stoomtrein, met politieke prioriteit en geld. Zorg dat je met klimaatadaptatie daarop springt, al is dat misschien niet gemakkelijk.
  • Zorg dat het willen combineren aardgasvrij/klimaatadaptatie in een ambitiedocument staat zodat combinatieprojecten gelegitimeerd zijn. Maak een ‘framework voor koppelen’, om weg te komen van een ad hoc benadering.
  • De combinatie maakt meer kans bij wijken met een ambitie om de integrale gebiedsopgave op te lossen dan bij wijken met een meer sectoraal vertrekpunt.
  • Betrek externe partijen in een vroeg stadium en denk hierbij naast netbeheerders, corporaties e.d. ook aan maatschappelijke organisaties.
  • Ook al is dit ingewikkeld: zorg voor onderling inzicht van gemeentelijke afdelingen en betrokken externe partijen in elkaars meerjaren-programmeringen.
  • Zorg ervoor dat de kennis over (de claims op) de ondergrond op orde is; “Denk heen en weer tussen ondergrond en bovengrond”.
  • Breng vermeden kosten van de combinatie aardgasvrij/klimaatadaptatie in kaart, relateer die aan de inzet van bedrijven en bewoners en waardeer die inzet zo mogelijk ook financieel.

Subgroep Bewoners:

  • Gecombineerde bewustwording klimaatadaptatie en energietransitie werkt. Is een gelinkte boodschap en spreekt verschillende wijkbewoners aan: de ene meer energie en de andere meer klimaatadaptatie. Zo haalt iedere bewoner er dat uit wat hij/zij wil en kunnen ze elkaar stimuleren en helpen.
  • Probeer de maatregelen in één keer uit te voeren al is dat wel een hele opgave. Is de aanleiding klimaatadaptatie, kijk dan of er energiemaatregelen te nemen zijn (minimaal bewustwording) en andersom ook.
  • “Genot Gemak Gewin”: de combinatie aardgasvrij/klimaatadaptatie moet leuk, fijn en plezierig zijn / zonder problemen en in 1 keer een probleem oplossen of winst opleveren.
  • Zijn er maatregelen die beide opgaven bedienen?
  • Met echt bottom-up bereik je dat wat de wijk zelf wil en daarmee hoe je achter de voordeur komt.
  • Is er wel financieel voordeel voor de bewoners?
  • Ga voor integraal programmeren: daarbij is de opgave voor de openbare ruimte (groot onderhoud) een relatief makkelijke, vergeleken bij die van de energietransitie waar nog veel onduidelijk is.

Uitkomsten sessie 2

Proces: voor het goede verloop van het proces moet zowel binnen als buiten de gemeente het netwerk georganiseerd worden. Binnen de gemeente zijn met name een trekker met passie voor dit onderwerp en een betrokken wethouder nodig.  En een college van Burgemeester en Wethouders dat aardgasvrij als opdracht onderschrijft.

In het externe netwerk moeten de partijen als Liander en Linea zijn vertegenwoordigd. Een knelpunt voor gemeenten is nu dat leveranciers geen inzicht willen geven in hun afwegingskader wanneer het voor hen bedrijfsmatig interessant is om een buurt aardgasvrij te maken. De onderliggende factoren verschillen en zijn vaak onduidelijk. Onderlinge concurrentie is de reden hiervoor. Wat ook meespeelt, is dat het nu nog lastig is (doordat een nieuw onderwerp is met alle onzekerheden) om business-cases te maken van de opgave voor aardgasloze wijken. Daarbij speelt ook het dilemma `wat als er iets beters komt’.  Zou een oplossing kunnen zijn dat gemeenten zelf leverancier worden?

Participatie van bewoners is belangrijk om draagvlak te krijgen voor aardgasvrije wijken. Bewoners van wijken verschillen erg op dit punt en wat de reden hiervoor is, is niet altijd helder. Wat helpt om bewoners te betrekken is tastbaar maken wat het voor hen gaat betekenen en opleveren. Laten zien wat het voor de woonomgeving betekent.  Een modelwoning in de wijk kan hierbij helpen (blijkt uit de praktijk) en ook het aanbieden van bijvoorbeeld een nieuwe pannenset kan mensen motiveren.

Belangrijkste leerpunten

Qua organisatie bij gemeenten:

  • Binnen de gemeente is er met name qua regie en proces veel winst te behalen voor zowel klimaatadaptatie als aardgasvrij en een combinatie van beiden.
  • Inhoud en uitvoering liggen nog te veel uit elkaar bij de gemeente en komen te laat in planvorming bij elkaar.
  • Zowel onder- als bovengronds is er weinig ruimte voor een combinatie van beide thema’s –  los van alleen al bijvoorbeeld telecom. Slimme oplossingen zijn nodig in de planontwikkeling.
  • In het kader van communicatie richting bewoners:
  • Gemeenten moeten een goed verhaal hebben en uitstralen dat ze hier ook achter staan.
  • What’s in it for me? (de kosten en baten voor bewoners moeten helder zijn).
  • Zekerheid geven aan bewoners (of beloning) als ze mee doen.
  • Aansluiten bij verschillende momenten en levensfasen die om aanpassing van de woning vragen.
  • Laten zien dat het een opgave is voor iedereen, waarbij de bewoner een onderdeel is.
  • Gemeenten moeten kunnen uitdragen wat de voordelen zijn van de verschillende technieken en wat de consequenties daarvan zijn voor de bewoner.

Quote van de dag

Subgroep Proces: “Denk heen en weer tussen ondergrond en bovengrond.”

Subgroep Bewoners: “Genot Gemak Gewin.”

Contactgegevens

Garmt Arbouw
garmt.arbouw@minienm.nl

Prisca Meesters
prisca.meesters@minbzk.nl